सार्वजनिक व्यवस्थापन

सार्वजनिक हित प्रवर्द्धन गर्नका लागि सार्वजनिक स्राेत साधनकाे परिचान, प्रबन्ध, परिचालन र नियन्त्रण गर्ने कार्य नै सार्वजनिक व्यवस्थापन हाे । यसले सार्वजनिक हितका लागि सार्वजनिक स्राेत साधनकाे याेजना, संगठन, परिचालन, नियन्त्रण तथा समन्वय गर्ने व्यवस्थित प्रक्रियालाई जनाँउदछ ।

Management is the process of planning, organizing, leading and controlling of organization’s human, financial, physical and information resources to achieve organizational goals in an efficient and effective manner.

सार्वजनिक व्यवस्थापनले सार्वजनिक हितका लागि सरकारकाे नेतृत्वमा निजी, गैरसरकारी र सामुदायिक क्षेत्रकाे परिचालन तथा अन्तराष्ट्रिय सम्बन्धकाे सञ्चालनका लागि गरिने व्यवस्थापकिय कार्यहरुकाे समष्टिलाई जनाँउदछ ।

सार्वजनिक व्यवस्थापन भनेकाे के हाे ?

• याे शासन, प्रशासन, जनप्रशासन, सामान्य प्रशासन काे अर्काे शब्दावलि हाे ।
• सार्वजनिक प्रशासन सञ्चालन गृने पद्धति हाे ।
• सरकारकाे काम, कर्तव्य, अधिकार तथा जिम्मेवारीकाे समग्रता हाे ।
• सरकारकाे तथा सार्वजनिक मामिलाकाे व्यवस्थापकीय अायाम हाे ।
• राज्य, सरकार र सार्वभाैमसत्ता सँग सम्बन्धित विषय हाे ।
• याे एक अर्थमा सार्वजनिक प्रशासन हाे यसलाइ NPM काे अवधारणा सँगै Public Management भनियाे ।

विद्वानहरूले Public Management लाइ सरकारी क्षेत्र द्वारा सार्वजनिक हितका निम्ती गरिने Planning, Organizing, Staffing, Budgeting, Directing, Controlling, Coordinating जस्ता कार्यकाे कार्यगत समष्टिका रूपमा अर्थ्याएका छन ।

सार्वजनिक क्षेत्रका विषेशता

• याे सार्वजनिक स्राेतकाे प्रबन्ध र परिचालनकाे प्रक्रिया,
• सरकारी नियम कानुनमा अाधारित ,
• उद्देश्यमुखी र लक्ष्य केन्द्रित प्रक्रिया,
• राज्य सञ्चालन र सार्वजनिक हित मुख्य उद्देश्य,
• नाफा गाैण र सेवा मुख्य अभिष्ट,
• आर्थिक कार्यप्रणालिकाे व्यवस्थापन
• राजनीतिक घाेषणा , सरकारी सक्षमता र जनअाकांक्षा बीच तालमेलकाे प्रयास,
• व्यवसायिक दक्षता, मितव्ययिता र प्रभावकारिताकाे अग्रसरता,
• सरकारकाे नेतृत्वमा निजी, गैरसरकारी र सामुदायिक क्षेत्रकाे सहभागिता,
• देशका अान्तरिक सार्वजनिक मामिला र अन्तराष्ट्रिय सम्बन्धकाे सञ्चालनमा केन्द्रित,
• बहुअायामिक, गतिशील, सापेक्षित र निरन्तर प्रक्रिया, अादि ।

सार्वजनिक व्यवस्थापनकाे आधार

सार्वजनिक व्यवस्थापनकाे कार्यक्षेत्र

• आधारभुत कार्यः Life, Liberty र Property काे रक्षा
• नियमन कार्यक्षेत्रः एेन, कानुन, नीति, मापदण्डकाे तय तथा कार्यान्वयन
• सांगठनिक कार्यक्षेत्रः
• भाैगाेलिक कार्यक्षेत्रः
• स्राेत परिचालन कार्यक्षेत्रः
• विकासात्मक कार्यक्षेत्रः
• नियमित, आकस्मिक र विकासात्मक कार्यक्षेत्र

सार्वजनिक व्यवस्थापनकाे कार्यक्षेत्रलाइ समग्रतामा अनिश्चत, व्यापक, असिमित र चुनाैतीले भरिपुर्ण कार्यक्षेत्र रहेकाे भन्र सकिन्छ ।

Public Management काे उद्देश्य

1. राज्यका नीति, निर्देशक सिद्धान्त तथा नीतिहरू नै मुलभुत रूपमा सार्वजनिक व्यवस्थापनका उद्देश्यहरू हुन,
2. सामाजिक न्याय,
3. राष्ट्र निर्माण,
4. जनहित प्रवर्धन,
5. राज्यकाे सबलिकरण
6. अन्तराष्ट्रिय प्रतिष्पर्धामा अघि निस्कने,
7. सुशासन,
8. जीवनस्तरमा सुधार,
9. सचेतना सबलीकरण,
10. दिगाे शान्ति, सुशासन , विकास र समृद्धि

सार्वजनिक व्यवस्थापनका सिद्धान्त

• सार्वभाैमसत्ताकाे सिद्धान्त
• कानुनकाे सिद्धान्त
• पारदर्शिताकाे सिद्धान्त
• सुशासनकाे सिद्धान्त
• उत्तरदायित्वकाे सिद्धान्त
• सांगठनिक प्रभावकारीताकाे सिद्धान्त
• शत्ति पृथकीकरणकाे सिद्धान्त

सार्वजनिक व्यवस्थापनकाे अवधारणात्मक विकासक्रम

परम्परागत प्रशासनिक युग

• याे सन् १८८७ भन्दा अगाडिकाे युग हाे ।
• राजनीतिशास्त्रकाे एउटा शाखाकाे रूपमा मात्र प्रशासनलाइर् लिने गरिएकाे थियाे ।
• सार्वजनिक प्रशासन काे छुट्टै कुनै स्वतन्त्र अस्तित्व थिएन ।

सार्वजनिक प्रशासनकाे युग

• सर्वप्रथम सन् १८८७ मा उल्ड्राे विल्सनले सार्वजनिक प्रशासनलाइ सामाजिक विज्ञानकाे एक स्वतन्त्र शाखाकाे रूपमा व्याख्या गरेका,
• उत्त व्याख्या पश्चात राजनीतिभन्दा पृथक र छुट्टै व्यवसायिक मूल्य सहितकाे विधाका रूपमा स्विकार गरिएकाे र विकास हुँदै गएकाे,
• यस युगमा नागरिकका जन्मपूर्वदेखि मृत्यु पश्चात सम्मका आवश्यकता परिपूर्ति गर्ने संयन्त्रकाे भूमिकामा रहेकाे,
• वैज्ञानिक व्यवस्थापन र कर्मचारीतन्तीय व्यवस्थापनमा जाेड।
• सन १९४५ मा UNO काे स्थापना पश्चात विश्वसमुदायमा एकिकृत सम्बन्ध विस्तारकाे लहर चल्याे । समग्र राज्य प्रणालीहरूकाे अध्ययन र तुलनाकाे सुरूवात भयाे । विभिन्न देशका राम्रा प्रशासनिक अभ्यास र प्रणालिहरूलाइ अान्तरिकीकरण गरि राज्य प्रणालिलाइ अझ गतिशिल तुल्याउने प्रयासहरू भए यसरी नयाँ सार्वजनिक प्रशासनकाे विकास भयाे ।
• मुलतः सन १९५३ काे वेलायतकाे अभ्यास पछिकाे प्रशासनलाइ नयाँ सार्वजनिक प्रशासन भनिन थालियाे ।

सार्वजनिक व्यवस्थापन र नयाँ सार्वजनिक व्यवस्थापनकाे युग

• सन् १९६० मा निजी क्षेत्रकाे व्यापक विकास र विस्तार भयाे । निजी क्षेत्रले प्राप्त गरिरहेकाे सफलताकाे अध्ययन भयाे यस क्रममा सार्वजनिक प्रशासन निजी प्रशासन भन्दा निक्कै भद्दा र अनुत्पादक पाइयाे । निजी क्षेत्रले अभ्यास गरिरहेकाे नविनतम व्यवस्थापनकीय अायामहरूकाे प्रयाेग माफर्त सार्वजनिक प्रशासनकाे गतिशिलता वृद्धि गरि उत्पादकत्वमा उत्कृष्टता हासिल गर्न नयाँ अवधारणाहरू अगाडि सारिए यस्ताे अवधारणा नै नयाँ सार्वजनिक व्यवस्थापन(NPM) हाे ।
• सन १९८० काे दशकमा याे अवधारणा सार्वजनिक प्रशासनकाे मुल मुद्दाकाे रूपमा स्विकार गरियाे र सार्वजनिक प्रशासनकाे साट्टाे सार्वजनिक व्यवस्थापन शब्दावली प्रयाेग गर्न थालियाे ।
• नयाँ सार्वजनिक व्यवस्थापनले प्रक्रियाकाे साटाे उपलब्धि, एकाधिकारकाे साटाे प्रतिष्पर्धा, घुमाउराेभन्दा प्रत्यक्ष उत्तरदायित्व, माथिकाे अादेशभन्दा सेवाग्राहीकाे सन्तुष्टि जस्ता मान्यतालाइ महत्व दियाे
• निजीकरण, उदारीकरण, सेवा करार, जारमुखी प्रतिष्पर्धा जस्ता मूल्यहरूकाे अवलम्बन गरियाे।
• अधिक क्षेत्रमा Economic, Efficient, Effective Approach लाइ जाेड दिइयाे ।
• याे मुलत Capitalism काे अवधारणा रहयाे जस्ले सार्वजनिक व्यवस्थापन अालाेचना बाट मुत्त हुन सकेन । मुलतः नागरिकलाइ ग्राहकाे रूपमा व्यवहार गरेकाे संगिन अाराेप नयाँ सार्वजनिक प्रशासनले व्यहाेर्नु पर्याे ।

नयाँ सार्वजनिक सेवा र नयाँ सार्वजनिक शासनकाे युग

• नयाँ सार्वजनिक व्यवस्थापनले राज्यकाे अभिन्न अंगकाे रूपमा रहेका र राज्यकाे स्वामित्व ग्रहण गरेका नागरिकहरूलाइ ग्राहककाे रूपमा व्यवहार गरि राज्य नाफाखाेरी प्रवृत्तिकाे हुन गएकाे अाराेप सँगै राज्यकाे भुमिका माथि व्यापक विवेचना भयाे ।
• राज्य मुलतः नागरिककाे हितका निमित्त स्थापना भएकाे हुनाले यस्ले नागरिकाे खुशिका निमित्त कार्य गर्नुपर्दछ र नाफाका लागि मात्र काम नगरि राज्य लाेककल्याणकारी भूमिका साथ प्रस्तुत हुनु पर्दछ भन्ने मान्यता विकसित भयाे ।
• यसरी राज्यकाे भुमिका सिमान्तकृत लाइर् मुलधारमा, सामाजिक सुरक्षा प्रवर्द्धन , वितरणामा न्याय, अार्थिक विषय भन्दा लाेककल्याण हुनुपर्ने कुरा स्विकार गर्दै NPM का कमिकमजाेरी लाइ सुधार गर्दै नागरीक मैत्री सार्वजनिक सेवा व्यवस्थापनकाे अवधारणा विकसित भयाे जस्लाइ नयाँ सार्वजनिक सेवा (NPS) भनियाे ।
• यस्ले Equity, Equality, Ecology friendly बनाउदै लगियाे ।
• NPS ले सुशासन, स्वच्छ प्रतिष्पर्धा, अधिकारमुखी सेवा प्रवाह र न्यायपूर्ण विकासमा जाेड दिन्छ ।
• नागरिकलाइ ग्राहक हाेइन सार्वभाैमसत्ताकाे मालिक मानि राज्यले सेवा गर्नु पर्दछ भन्ने अवधारणा बाेक्दछ ।
• सन १९९० काे दशकमा NPS काे विकास भयाे तत् पश्चात शासनकाे प्रकृति र विश्वव्यापिकरणकाे अवधारणाले शासन केवल सरकारले मात्र गर्दैन भन्ने अवधारणा विकास भयाे ।
• खुल्ला तथा सिमित सरकारकाे अवधारणा सँगै शासनमा बहुपात्रकाे उपस्थितिलाइ राज्यले स्वागत गर्नु पर्ने धारणाले पश्रय पायाे । सूचना प्रविधिकाे विकास तथा नागरिकका नयाँ चाहनाहरूले उचाइ लियाे ।
• नागरिकका असिमित चाहनाकाे परिपुर्ति राज्य एक्लै ले गर्नै नसक्ने अवस्था उत्पन्न भयाे जस्ले गर्दा राज्य एक्लै नागरिकाका चाहना परिपुर्तिकाे कार्यसम्पादनमा असमर्थ रहयाे र पुनश्चः अालाेचनाकाे केन्द्रविन्दुमा पर्न गयाे ।
• राज्यकाे यस्ता अालाेचनाकाे न्युनीकरणाका लागि विभिन्न राज्यहरूले शासनकाे भुमिकालाइ अन्य पात्र सँग बाँडफाँड गर्न र सहकार्य गर्न तयार हुदैँ जानु पर्याे । यसरी शासनमा बहुपात्रकाे उपस्थितिलाइ स्विकार गरियाे जस्लाइै नयाँ सार्वजनिक शासन NPG भनियाे ।
• हाल राज्यले सम्पादन गर्ने सार्वजनिक व्यवस्थापन e-Governance, Inclusive Governance तथा Multi Sectoral and Multi Layer Governance सम्म रूपान्तरित हुदँ गएकाे छ ।

नेपालकाे सार्वजनिक व्यवस्थापनका विशेषताहरू

• व्यवस्थापनका सिद्धान्तबाट कम र सरकारी नियम कानुनबाट ज्यादा निर्देशित छ,
• संघ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी तीन तहकाे तहगत संरचनामा अाबद्ध भएकाे ,
• कर्मचारीतन्त्रकाे सिद्धान्तमा अाधारित साेपानगत संगठन, कानुन पालना, याेग्यता प्रणाली अादी,
• विभिन्न स्राेत व्यवस्थापनका लागि अावश्यक कानुन, बजेट, याेजना, मध्यकालीन खर्च संरचनाकाे व्यवस्था गरिएकाे ,
• भद्दा संगठन, प्रक्रियामुखी कार्यशैली र सुशासनकाे कमी जस्ता अालाेचनाबात मुक्त हुन नसकेकाे,
• कार्यप्रकृति अनुरूप विभिन्न सेवा समूहमा वर्गीकरण गरिएकाे,
• व्यवहारमा राजनीतिक प्रभाव देखिए पनि नीतिगत रूपमा राजतीतिक तटस्थता र सरकारप्रतिकाे प्रतिबद्धताकाे सिद्धान्त अवलम्बन गरिएकाे,
• सुशासनका लागि अावश्यक संस्थागत र कानुनी व्यवस्था गरिएकाे,
• अारक्षण र समानुपातिक प्रतिनिधित्वकाे अवलम्बन,
• लाेकतन्त्र, स्थानीय स्वायत्त शासन, बहुस्तरीय शासन र बजार प्रतिस्पर्धा सम्बन्धी अवधारणाकाे प्रयाेग
• सीमित बाहेक अन्य क्षेत्रका निजीकरण र उदारीकरणलाइ अात्मसात गरिएकाे,
• राज्य बाहेकका क्षेत्रसँगकाे सहकार्य र साझेदारीप्रति अग्रसर ,
• विद्युतीय शासन र प्रत्यक्ष जवाफदेहिता तर्फ अग्रसर।

प्रश्न नं ०१ः नेपालकाे सार्वजनिक प्रशासनका युगीन चुनाैतीहरू उल्लेख गर्दै सार्वजनिक प्रशासन र सार्वजनिक व्यवस्थापन बीचकाे अवधारणागत भिन्नता बारे विवेचना गर्नुहाेस।